|
De prehistorie en de eerste stedelijke samenlevingen Tijd van jagers en boeren (- 3000 v. Chr)
Over de prehistorie worden op het examen ook slechts weinig vragen gesteld en dus worden de jagers, boeren en eerste stedelingen er in een vloek en een zucht doorheen gejaagd. Begrijpelijk, of toch misschien niet? |
De prehistorie bestrijkt (samen met de tijd van de
eerste steden) een periode van meer dan twee miljoen
jaar. Toch is het het tijdvak dat in de klas de minste
aandacht krijgt. Ook de klassieke oudheid, toch een
periode van zo'n duizend jaar, moet het doen met slechts
één tijdvak. De ongeveer evenlange middeleeuwen hebben
er tenminste nog twee. Elke volgende eeuw krijgt een
tijdvak voor zichzelf, terwijl de twintigste eeuw zelfs
twee tijdvakken kreeg toegeschoven.
Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org
Enduring understanding
Om welke enduring understanding gaat het in dit tijdvak?
Alle mensen in de wereld stammen af van mensen die waarschijnlijk zo'n 80.000 jaar geleden van Afrika naar Azië trokken. Van daaruit verspreidden zij zich over de rest van de wereld. Zo'n 40.00 jaar geleden trok de moderne mens Europa binnen. Deze conclusie hebben wetenschappers getrokken op basis van DNA onderzoek.
De relatie van de mens met de
natuur wordt in de prehistorie zeer sterk bepaald door
de manier waarom de mens in zijn onderhoud voorziet. De
relatie van de jagende en verzamelende mens tot de
natuur verschilt van die van de mens die aan landbouw en
veeteelt doet. Zo'n 12.000-10.000 jaar geleden ontstaan
er voor het eerst
sedentaire gemeenschappen die al snel, in min of meer
embryonale vorm, alle kenmerken van latere samenlevingen
vertonen. Zo ontstaan er, met de komst van landbouw en
steden, al snel grote verschillen in
bezit en in sociale positie. Er ontstaan klassen van
priesters en van ambtenaren en de verschillen tussen
mensen worden snel groter, zowel in sociale status als
in macht. Verschil in bezit leidt al gauw tot oorlogen
(1).
Aan de hand van deze eerste, nog relatief eenvoudige,
samenlevingen gaan leerlingen op
zoek naar kenmerken, oorzaken en gevolgen van deze verschillen. Zij kunnen handen en voeten geven
aan de oorsprong en legitimiteit van macht. Zij kunnen
voor zichzelf inzichtelijk maken wat verantwoordelijk is
voor het ontstaan van sociale verschillen en op die manier
(metacognitieve)
kennis opdoen die zij bij het onderzoeken van latere
samenlevingen kunnen toepassen. Door onderzoek te doen
naar de oorsprong en betekenis van godsdienst
ontwikkelen zij gereedschappen die hen helpen latere ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld
het wetenschappelijke denken van de Grieken, beter op
waarde te schatten.
Geprobeerd is de leerdoelen, o.a. door van leerlingen te vragen relaties te leggen, zo te formuleren dat zichtbaar wordt wat er wordt bedoeld met duurzame kennis (enduring understanding).
Kenmerkende aspecten en leerdoelen
-
De groene kenmerkende aspecten en leerdoelen hebben betrekking op het basisonderwijs
-
De blauwe kenmerkende aspecten en leerdoelen hebben betrekking op de onderbouw van het voortgezet onderwijs
-
De rode kenmerkende aspecten en leerdoelen hebben betrekking op de tweede fase
Essential Questions
artikel over essential questions
-
Werd het leven voor mensen eenvoudiger/plezieriger na de komst van de landbouw?
-
Gingen mensen aan landbouw doen en vervolgens op vaste plekken wonen of was het omgekeerd?
-
Werden de verschillen tussen mensen groter na de komst van landbouw en het ontstaan van eerste stedelijke gemeenschappen?
Basisconcepten
In de meeste tijdvakken kun je voor de vijf basisconcepten (macht, oorlog, godsdienst, kunst en levensonderhoud) telkens dezelfde vragen stellen.
| macht | oorlog | godsdienst | kunst | levensonderhoud | ||
| tijdvak 1 |
jagers en boeren |
|||||
| landbouwers | ||||||
| eerste stedelijke gemeenschappen |
Wat komt
er aan de orde
In de rechterkolom staat een overzicht van de kenmerkende aspecten en de contexten van het onderwerp, de leerdoelen, de inhoudelijk unieke en generieke begrippen en de meta-concepten (historische vaardigheden) die in het thema aan de orde (kunnen) komen.
- Groepsopdrachten
Leerlingen maken in kleine groepjes een aantal opdrachten die betrekking hebben op het leven van jagers en verzamelaars, het ontstaan van de landbouw en de eerste stedelijke samenlevingen (zie lesmateriaal)
- Instructielessen
Thema's die tijdens de instructielessen aan de orde komen zijn:
-
de veranderende relatie tussen mens en natuur.
Aanvankelijk is de mens afhankelijk van de natuur zoals die is, maar langzamerhand gaat de mens de natuur naar haar hand proberen te zetten. -
de relatie tussen levensonderhoud, godsdienst en natuur
Het lijkt, op basis van gevonden grotschilderingen, niet te gewaagd te veronderstellen dat beheersing van dieren een belangrijke rol speelde in de godsdienstige opvattingen van de jagers en verzamelaars. Ook het vereren van een moedergodin (vruchtbaarheid) lijkt aannemelijk op basis van de vondst van zogenaamde Venusbeeldjes.
Vanaf de tijd dat mensen aan landbouw en veeteelt gingen doen zijn er aanwijzingen dat zij geloofden in een leven na de dood.
De stedelingen vormden zich ook ideeën over het ontstaan van de aarde. -
de relatie tussen bezit en macht
Wat bepaalde of iemand bij de jagers en verzamelaars macht had? Het ligt voor de hand dat mannen met veel ervaring in de jacht de leiding hadden over de stam, er vanuit gaande dat er ook toen sprake was van een patriarchale samenleving. Als de vrouwen, zoals we aannemen, zich vooral bezig hielden met voedselverzamelen dan ligt het voor de hand dat mannen op het oordeel van vrouwen inzake voedsel vertrouwden en dat zij ook de meeste kennis hadden van geneeskrachtige kruiden.
(Grond)bezit als basis voor macht, zoals dat vanaf de boeren het geval was, ligt bij de nomadische jageres en verzamelaars niet voor de hand. -
de relatie tussen godsdienst en macht
In de samenleving van de Egyptenaren werd de farao gezien als de zoon van de zonnegod. Daarmee was er sprake van een externe (goddelijke) legitimering van de macht van de farao. De priesters, die het contact met goddelijke onderhielden, stonden in Egypte hoog op de maatschappelijke ladder.
Het curriculaire spinnenweb
Het spinnenweb als metafoor voor het leerplan
maakt duidelijk dat het veranderen van één aspect van
het curriculum (aan een van de draden trekken)
onvermijdelijk gevolgen heeft voor andere aspecten van
het curridulum. In het artikel 'u denkt voor mij
' wordt een experiment beschreven waarin de
leerbronnen en de rol van de docent veranderen, maar de
leerdoelen en de toetsing niet. Dat de resultaten dan
tegenvallen is eigenlijk niet verwonderlijk.
Van
Afrika naar Europa
Alle
mensen in de wereld stammen af van mensen die
waarschijnlijk zo'n
80.000 jaar geleden van Afrika naar
Azië trokken. Van daaruit verspreidden zij zich over de
rest van de wereld. Deze conclusie hebben wetenschappers
(Oppenheimer) getrokken op basis van
genetische analyses van humaan mitochondriaal DNA
(mtDNA) en het Y-chromosoom. Beide zijn relatief
stabiele genetische elementen omdat ze verticaal van
moeder-op-dochter en vader-op-zoon overerven. ‘Op basis
van onze eerste fylogeografische analyses vonden we al
sterke aanwijzingen dat er slechts sprake is van één
heel duidelijk founder effect. Dat wordt bevestigd door
analyses aan het complete mtDNA dat we binnenkort zullen
publiceren’, aldus Oppenheimer.
Alles wijst er volgens hem op dat de moderne mens
cultureel al vrij ver gevorderd aan de uittocht uit
Afrika begon. ‘De mens kwam zingend, dansend en tekenend
uit Afrika. Alles wat de mens echt modern maakt, stamt
uit Afrika’, zegt Oppenheimer. Hij relativeert de
gedachte dat hersenvergroting de mens zo speciaal maakt.
‘Die hersenvergroting speelt wel een duidelijke rol bij
de voorgangers van Homo sapiens. De laatste 50.000 jaar
zijn onze hersenen juist weer aan het krimpen.’
Noten
1. Het ontstaan van oorlogen wordt vaak in verband gebracht met het ontstaan van grote verschillen in bezit. Deze visie is echter niet onomstreden. Er zijn ook geleerden die menen dat het verschijnsel oorlog ouder is.
Lesmateriaal
1. Onderbouw basisonderwijs
Verhaal voorlezen en bespreken aan de hand van
richtvragen.
Dam, Arend van, Lang geleden ... , de geschiedenis van
Nederland in vijftig voorleesverhalen, Van Holkema &
Warendorf, Houten, 2008
Jagers en verzamelen
-
De boot en de kruik
-
hoe kwamen mensen aan eten?
-
hoe woonden jagers en verzamelaars?
-
welke gereedschappen hadden mensen?
-
De eerste boeren
-
Het kalf en de tuin
-
Hoe woonden de eerste boeren?
-
Hoe worden hunebedden gemaakt?
-
De IJzertijd
-
Gevecht tegen het water
-
waarom brachten mensen offers?
-
waarom werden gereedschappen van brond en later van ijzer gemaakt?
-
2. Bovenbouw basisonderwijs
3. Onderbouw voortgezet onderwijs
Basis
-
Jagers met geheugenverlies (brugklas)
-
De agrarische revolutie (brugklas)
-
Egypte, een geschenk van de Nijl (brugklas)
Extra
-
De Tollundman (brugklas)
-
Een prehistorische schoen (brugklas)
-
De mammoetjacht (brugklas)
-
Grotschilderingen (brugklas)
-
Het eerste schrift (brugklas)
-
Vrouwen in de prehistorie (brugklas)
4. Tweede fase voortgezet onderwijs
Basis
Extra
Tijdvak en kenmerkende aspecten
1. Tijd van jagers en boeren
Kenmerkende aspecten
-
De levenswijze van jagers en verzamelaars
-
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
-
Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
Contexten
samenleving van jagers/verzamelaars (Afrika, Azië, Europa)
samenleving van boeren (Midden-Oosten en/of Nederland)
samenleving van stedelingen (Midden-Oosten)
Leerdoelen
De leerlingen:
kunnen een relatie leggen tussen jagen/verzamelen, wonen en godsdienst
-
kunnen een relatie leggen tussen landbouw, wonen en godsdienst
kennen mogelijke verklaringen voor het ontstaan van de landbouw
weten waar de eerste landbouw is ontstaan en waarom juist daar
kennen de belangrijkste veranderingen die het gevolg waren van de komst van landbouw en veeteelt
kennen de belangrijkste veranderingen die optraden met de komst van de eerste stedelijke gemeenschappen
Inhoudelijke (unieke) begrippen
jagers
voedselverzamelaars
agrarische (neolitische) revolutie
Inhoudelijke (generieke) begrippen
-
beschaving
boeren
priester
ambtenaren
samenleving
maatschappij
staat
tempel
status
landbouw
leger
ritueel
rite
ceremonie
cultus
wet
nomaden
sedentair
ambacht
Meta-concepten (second-order concepten)
Continuïteit/verandering
welke veranderingen traden op door de komst van de landbouw en de eerste stedelijke gemeenschappen?
Oorzaak/gevolg
Wat was of wat waren de oorzaken van het ontstaan van landbouw en veeteelt?
Bewijs (bronnen)
Hoe komen we aan gegevens over de prehistorie
tot ongeveer 3000 v. Chr. geen geschreven bronnen
wel materiële vondsten
-
kunnen (aan de hand van gegeven bronnenmateriaal) beredeneren waarom de mens aan landbouw en veeteelt ging doen
Interpretatie
-
kunnen beredeneren of er met de komst van landbouw en veeteelt sprake was van een revolutie
Tijd en plaats
De tien tijvakken
Copyright: Albert van der Kaap, 2014